الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
جلسه ۳۵ درس خارج فقه و اصول استاد فاطمی حفظه الله
تاریخ: سه‌شنبه ۵ آذر سال ۱۳۹۸
ساعت: ۱۱ صبح
مکان: موسسه امام صادق علیه السلام پردیسان
محقق طوسی ره و علامه حلی ره طرفدار استحقاق‌اند:
دلیل اول: در آیات استحقاق مطرح شده و همچنین در روایات. بنابراین خود صاحب شرع استحقاق را مطرح کرده‌اند. مثل آیه ۷ سوره فاطر و آیه ۱۱۵ هود.
برخی مثل علامه طباطبایی ره تفضّلی هستند به دلیل استحقاقیون چنین پاسخ داده‌اند: این تعبیرات کریمانه خداوند برای تحریک و تشویق و ایجاد انگیزه در بندگان خودش نباید ما را به اشتباه بیندازد. خداوند برای تحریک بندگان لفظ اجرت را بیان می‌کند، تا انگیزه شود برای حرکت به سوی خیر؛ به این معنا که انسان تلاش کند برای خدا، تا خداوند مزد او را بدهد، کسی که حق هیچکس را ضایع نمی‌کند. بلکه این تعبیرات جهت تحریک عبد نیز خودش تفضل است.
در آیاتی خداوند وعده می‌دهد و این وعده‌ها نشانگر آن است که آنچه به انسان داده میشود اجرت نیست، بلکه تفضل است. مثلا آیه ۹۵ نساء:
«لَّا يَسْتَوِى الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيرُ أُوْلىِ الضرَّرِ وَ المْجَاهِدُونَ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ المُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ عَلىَ الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَ كلّاً وَعَدَ اللَّهُ الحُسْنىَ وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلىَ الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا.»
مائده آیه ۹: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لهَم مَّغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيم»
وعده واجب العمل است و اگر جنبه خبری داشته باشد کذب است و اگر جنبه انشایی داشته باشد خلف وعد است و هر دو قبیح است.
استاد حفظه الله: ممکن است اشخاص متفاوت باشند. برخی برای اجرت و پاداش خدا را عبادت می‌کنند و برخی برای ذات خدا و عشق الهی. کسی که نیتش در عمل اجرت باشد، اجرت محسوب میشود و کسی که نیتش اجرت نباشد، تفضل.
در هر حالت قول مشهور آن است که ثواب الهی، فعل و عطای خداوند است. عرفای اسلام اقوال دیگری دارند:
۱- برخی گویند ثواب از لوازم لاینفک عمل خود انسان است. ارتباط عمل و ثواب تولیدیه است. یعنی عمل دنیوی کاشتن است و ثواب آخرت درو کردن بذری است که در دنیا کاشته‌ایم. حضرت علی (ع) در نهج البلاغه: العمل الصالح حرث الآخرۀ.
۲- ثواب، تجسم عمل انسان است به وجود اخروی. در قول اول اثنینیت بود اما در این قول ثواب خود عمل است؛ اما صورت ملکوتی آن. در واقع یک عمل است که دو صورت و دو ظهور دارد، صورت ملکی و ملکوتی. آیات زیادی دال بر آن وجود دارد:
آیه ۳۵ توبه: يَوْمَ يحمَى عَلَيْهَا فىِ نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنزْتُمْ لِأَنفُسِكمْ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَكْنزِون.
آیه ۴۹ کهف: وَ وَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرًا وَ لَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدً
آل عمران آیه ۳۰: يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيرْ محّْضَرًا وَ مَا عَمِلَتْ مِن سُوء.
۳- اعتقادات و اخلاقیات بگونه‌ای است که ثواب و اعمال در خود روح انسان تحقق می‌یابد. جهنم و بهشت در روح انسان محقق میشود، در همین دنیا. در این دنیا اگر ملکات رذیله داشته باشی، همان ملکات مایه رنج میشود. (صدر المتألهین ره در اسفار این قول را بیان کرده.)
اکنون بر می‌گردیم به بحث که آیا استحقاق یا تفضل ثواب بر واجب نفسی است یا غیری؟
آخوند ره و مرحوم امام ره: ترتب ثواب اختصاص به واجب نفسی دارد و بر واجب غیری ثوابی مترتب نیست.
**************
«قاعده المیسور»
دلیل و مدرک این قاعده چیست؟
۱- سه روایت وجود دارد که هر سه سندشان ضعیف است و مرسله هستند. برخی از آنها در منابع شیعی نیست و برخی هم در منابع غیر معتبر هستند.
رسول اکرم صلی‌الله علیه وآله وسلم: «و إذا أمرتكم بأمر فأتوا منه ما استطعتم». (سنن بیهقی، ج۴، ص)
امیرالمومنین علیه‌السلام: «المیسور لا یسقط بالمعسور».
امیرالمومنین علیه‌السلام: «ما لایدرک کله، لا یترک کله».
شیخ انصاری ره عمل اصحاب به این روایات را جبران کننده ضعف سند می‌داند.
نظر استاد حفظه‌الله: این سخن را نمی‌توان پذیرفت. اولا کدام یک از اصحاب عمل کرده‌اند.
صاحب جواهر ره: در عمل به قاعده میسور باید در همان ابواب و مسائلی که فقهای شیعی به آن عمل کرده‌اند عمل کنیم؛ نه به عنوان قاعده عام در همه جا.
**************
