بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
جلسه سوم درس اخلاق استاد فاطمی حفظه الله
تاریخ: پنجشنبه ۳ مهر سال ۱۳۹۹
[کلاس غیرحضوری]
درس اخلاق:
اخلاق قرآنی در المیزان ذیل آیات ۱ و ۴۷ سوره مبارکه انبیاء و آیه ۱ سوره حج
جزء ۱۷، سوره‌های مبارکه انبیاء و حج
سوره انبیاء ۱۱۲ و سوره حج ۷۸ آیه دارد. از مجموع این آیات دو یا سه آیه را مورد بحث قرار می‌دهیم. در سوره انبیاء نام ۱۶ نفر از پیامبران با بیان گوشه‌های از زندگانی و سرنوشت‌شان مطرح شده است. البته نام پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و حضرت مسیح علیه السلام ذکر نشده است؛ اما به شرح حال و رسالت و مأموریت آنان در این سوره توجه شده است. در این سوره عمدتاً به نبوت انبیاء توجه شده است و در کنار نبوت انبیاء به توحید و معاد نیز توجه شده است که دو اصل دیگر از اصول دین هستند.
ما انسان‌ها حقیقت‌مان از سه بعد تشکیل شده است: اعتقادی، اخلاقی، رفتاری. بعد رفتاری شامل ارتباط انسان با خدا، ارتباط انسان با سایر انسان‌ها، ارتباط انسان با هستی و ارتباط انسان با خودش می‌شود. انسان امانتی نفیس به نام روح ملکوتی دارد که باید به حفظ و حراست آن و ترقی و تکامل آن توجه ویژه داشته باشد و ارتباط چهارگانه خود را بر اساس تکامل آن تنظیم کند. توحید، نبوت و معاد سه اصل اساسی در بعد اعتقادی انسان است که باید بدان‌ها ایمان آورد. جز خدای واحد احد که آفریننده عالم هستی است، هیچ موجودی شایسته پرستش و دل دادن نیست. خدایی که مبدأ و معاد زندگی انسان و کل هستی است. سوالی که پیش می‌آید آن است که در بین این مبدأ و معاد باید چگونه زندگی کنیم؟ طریق زندگی و معیشت انسان به وسیله نبوت به انسان‌ها رسیده است. بنابراین انسان اگر به توحید، نبوت و معاد ایمان داشته باشد می‌تواند زمینه رشد اخلاقی و ترقی و تکامل معنوی را برای خود ایجاد کند. کسی که بر خدا توکل کند و امیدش به او باشد در برابر سختی‌ها و مشکلات شکست نخواهد خورد. چنین انسانی است که در رفتار و عمل نیز رضای خدا را صادقانه در نظر می‌گیرد. انبیای الهی نیز چنین بودند و در برابر سختی‌ها و مشکلات و تهمتها و تمسخرها و آسیب‌هایی که از جانب مردم در مسیر دعوت‌شان ایجاد می‌شد، صبر و استقامت می‌ورزیدند. زیرا به مبدأ و معاد ایمان داشتند؛ از این‌رو احساس شکست نمی‌کردند و دچار افسردگی و آسیب روحی نمی‌شدند. بنابراین اعتقاد حقیقی به اصول دین، زمینه‌ساز رشد اخلاقی و تکامل روحی است.
ابتدای آیات سوره انبیاء با مسئله قیامت شروع می‌شود: اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ في غَفْلَةٍ مُعْرِضُون (انبیاء/۱).
یکی از امور مهمی که برای انسان احساس مسئولیت می‌آورد، اعتقاد به معاد است. ناملایماتی که برای انسان پیش می‌آید، اگر بداند که عالم محضر خداست و هر عمل او مورد حساب قرار می‌گیرد و بداند که هدف از آفرینش او ابتلا و تکامل و بهشت و قرب الهی است، می‌تواند آن ناملایمات و سختی‌ها را تحمل کند. باید توجه کنیم که مسئله توحید، نبوت و معاد تا چه اندازه در اعتقاد، اخلاق و رفتار ما مؤثر است.
آفت شرافت و انسانیت، غفلت و اعراض از حق است. اقترب همان معنای قرب را دارد با اندکی شدت بیشتر. یعنی قیامت به سرعت به انسان نزدیک می‌شود؛ اما انسان‌ها در غفلت به سر می‌برند. مرحوم بحرالعلوم، مکرر به محضر امام زمان عجل الله فرجه مشرف می‌شد، وی فرمود: آیات و روایات معاد را خوانده‌ام اما شنیدن کی بود مانند دیدن. به همین جهت در گوشه‌ای از خانه خود قبری کند و مدتی از شبانه‌روز را در آن‌جا می‌خوابید و سنگی را بر روی آن قرار می‌داد و وقتی سنگ را بر می‌داشتند می‌گفت اکنون خداوند فرصت دیگری به من داده است و باید از آن استفاده کنم.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله در رابطه با فضیلت شهدای بدر سخن گفت و سپس فرمود: کسی به فضیلت آنان نمی‌رسد جز کسانی که در شبانه روز ۲۰ مرتبه مرگ را به یاد بیاورند.
اگر به این مسئله توجه داشته باشیم دیگر به عیوب دیگران توجه نمی‌کنیم و ابتدا عیوب خودمان را برطرف می‌کنیم، سپس به عیوب دیگران می‌پردازیم آن‌هم از باب امر به معرف و نهی از منکر و دلسوزی نسبت به سعادت دیگران. با این توجه خشم و غضب‌مان را فرو می‌خوریم.
امیرالمومنین علیه السلام: نوشیدن دو جرعه، لذت بخش‌ترین جرعه‌ها است، یکی ارتباط با خدا در نیمه‌های شب و دیگر فروخوردن خشم و غضب برای رضای خداوند.
الإمامُ زينُ العابدينَ عليه السلام: سَمِعتُ الحُسَينَ عليه السلام يَقولُ : لَو شَتَمَني رَجلٌ في هَذهِ الأُذُنِ ـ وَ أومى إلى اليُمنى ـ وَ اعتَذَر لي في الاُخرى لَقَبِلتُ ذلك مِنهُ ، وَ ذَلِكَ أنَّ أميرَ المُؤمِنينَ عَليَّ بنَ أبي طالبٍ عليه السلام حَدَّثَني أنَّهُ سَمِعَ جَدّي رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : لا يَرِدُ الحَوضَ مَن لَم يَقبَلِ العُذرَ مِن مُحقٍّ أو مُبطِلٍ . (إحقاق الحقّ : ۱۱ / ۴۳۱)
امام زين العابدين عليه السلام: از حسين عليه السلام شنيدم كه مى فرمايد : اگر مردى در اين گوشم ـ اشاره به گوش راست خود كرد ـ مرا دشنام دهد و در ديگرى از من پوزش بخواهد ، پوزش او را مى پذيرم ؛ چرا كه امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام برايم نقل كرد كه از جدّم رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيد كه مى فرمايد : بر حوض كوثر وارد نمى شود كسى كه عذر را ـ موجّه باشد يا غير موجّه ـ نپذيرد.
در روایات داریم که خلق رسول خدا صلى الله عليه و آله همان قرآن است. با این‌که با تأکیدات فراوان به رسول خداوند صلى الله عليه و آله می‌گفتند: انک أنت لمجنون، اما پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله به هیچ‌کس دیوانه نگفت و بر غضب و نفس خود تسلط داشت. این تسلط به برکت ایمان به مبدأ، نبوت و معاد است. ما اعتقاد و اخلاق و رفتارمان در صورتی انسانی خواهد بود که به مبدأ و معاد و نبوت باور درستی داشته باشیم. بنابراین ایمان به مبدأ و معاد از وجود انسان رذیلت‌زدایی می‌کند. از این‌رو اولین آیه سوره مبارکه انبیاء و حج با مسئله معاد آغاز شده است: «يَأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شىءٌ عَظِیم» (حج/۱).
در اواسط سوره انبیاء نیز به مسئله قیامت می‌پردازد: «وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئا» (انبیاء/۴۷). هیچ انسانی در آن روز مورد ظلم واقع نمی‌شود. اگر به کسی ظلم شده باشد، حقش به او داده می‌شود اما احدی مورد ظلم قرار نمی‌گیرد.
امیرالمؤمنین عليه السلام: اگر همه اقلیم‌های هفت‌گانه را به من بدهند، تا پوست جویی را از دهان مورچه‌ای بگیرم، به خدا قسم چنین ظلمی نمی‌کنم. این امام عدل است و به همین جهت خداوند که عدل محض است می‌فرماید در قیامت هیچ انسانی مظلوم واقع نمی‌شود و عدل کامل برقرار می‌شود از این رو در ادامه آیه فوق می‌فرماید: «وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِها وَ كَفى بِنا حاسِبين».
امام حسین عليه السلام در حین خداحافظی از امام سجاد عليه السلام فرمود: «يا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ» (الكافي،ج ۲ ، ص ۳۳۱). بنابراین خداوند ناصر هر مظلومی است و روز قیامت جزای ظلم ظالم را به او می‌چشاند و حق مظلوم را به او باز می‌گرداند.
نتیجه آن‌چه بیان کردیم آن شد که شرافت و انسانیت ما به اعتقاد، اخلاق و رفتار گره خورده است و این سه بعد در ایمان و اعتقادمان به مبدأ و معاد و نبوت و اخلاق با فضیلت و رفتار انسانی و قرآنی است. اخلاق و رفتار قرآنی آن است که فرد بفهمد و یقین کند که قبر و قیامتی لحظه به لحظه به او نزدیک می‌شود.
