سید احمد فاطمی

جلسه دوم درس خارج فقه استاد فاطمی ۱۸ شهریور ۱۳۹۹

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

جلسه دوم درس خارج فقه استاد فاطمی حفظه الله

تاریخ: سه شنبه ۱۸ شهریور سال ۱۳۹۹

[کلاس غیرحضوری]

 

درس خارج فقه:

بررسی مدرک قاعده لاضرر از کتاب و سنت و عقل

 

تقریر: سجاد آذریان

قاعده لاضرر در روایات:

روایت اول: علي بن محمد بن بندار، عن أحمد بن أبي عبد الله، عن أبيه، عن بعض أصحابنا، عن عبد الله بن مسكان، عن زرارة، عن أبي جعفر (عليه السلام) قال: «إن سمرة بن جندب كان له عذق وكان طريقه إليه في جوف منزل رجل من الأنصار فكان يجيئ ويدخل إلى عذقه بغير إذن من الأنصاري فقال له الأنصاري: يا سمرة لا تزال تفاجئنا على حال لا نحب أن تفاجئنا عليها فإذا دخلت فاستأذن فقال: لا أستأذن في طريق وهو طريقي إلى عذقي قال: فشكا الأنصاري إلى رسول الله (صلى الله عليه وآله) فأرسل إليه رسول الله (صلى الله عليه وآله) فأتاه فقال له: إن فلانا قد شكاك وزعم أنك تمر عليه وعلى أهله بغير إذنه فاستأذن عليه إذا أردت أن تدخل فقال: يا رسول الله أستأذن في طريقي إلى عذقي؟ فقال له رسول الله (صلى الله عليه وآله): خل عنه ولك مكانه عذق في مكان كذا وكذا، فقال: لا، قال: فلك اثنان، قال: لا أريد فلم يزل يزيده حتى بلغ عشرة أعذاق، فقال: لا، قال: فلك عشرة في مكان كذا وكذا فأبى، فقال: خل عنه ولك مكانه عذق في الجنة، قال: لا أريد، فقال له رسول الله (صلى الله عليه وآله): إنك رجل مضار ولا ضرر ولا ضرار على مؤمن، قال: ثم أمر بها رسول الله (صلى الله عليه وآله) فقلعت ثم رمى بها إليه وقال له رسول الله (صلى الله عليه وآله): انطلق فاغرسها حيث شئت». (الکافی، ج۵، باب الضرار، ص۲۹۴، ح۸ و ص۲۹۲-۲۹۳، ح۲).

 

بررسی روایت اول: این روایت علاوه بر این‌که دلالت بر قاعده می‌کند نکات اخلاقی فراوانی از آن قابل استنباط است به نحوی که رهبر یک جامعه با یک فرد لجوج، چنین صبورانه برخورد می‌کند. نکته دیگر رسیدگی فوری و قاطعانه حکومت با فرد متخلف است. سمرة بن جندب انسانی شقی، قسی‌القلب و منافق بود و نوع برخوردش با رسول اکرم (صلى الله عليه وآله) نفاق و عدم ایمان واقعی او را به مبدأ و معاد را ثابت می‌کند.

 

روایت دوم: قوله صلى‌الله‌عليه‌وآله : «لا ضرر ولا إضرار في الاسلام». (من لایحضر، ج۴، ص۳۳۴، ح۵۷۱۸)

 

روایت سوم: محمد بن يحيى، عن محمد بن الحسين، عن محمد بن عبد الله بن هلال، عن عقبة بن خالد، عن أبي‌عبدالله (عليه السلام) قال: «قضى رسول الله (صلى الله عليه وآله) بين أهل المدينة في مشارب النخل أنه لا يمنع نفع الشئ وقضى (صلى الله عليه وآله) بين أهل البادية أنه لا يمنع فضل ماء ليمنع به فضل كلاء وقال: لا ضرر ولا ضرار».

 

مسئله‌ای مطرح است که آیا کسی که آبی از چاهی برای آبیاری مزارع خود بر‌می‌دارد می‌تواند دیگران را منع کند از برداشتن آب از آن‌ چاه، یا منع کردن جایز نیست؟ معروف بین فقها آن است که اجازه دادن به دیگران واجب نیست و می‌تواند منع کند ولی شیخ صدوق و شیخ مفید (رحمة الله علیهما) در مبسوط و الخلاف  و ابن جنید و سید ابوالمکارم بن زهره (رحمة الله علیهما) قائل به وجوب بذل باقی‌مانده آب به کسانی که محتاج هستند، می‌باشند. به نظر می‌رسد کلام شیخ صدوق و ابن جنید (رحمة الله علیهما) قوی‌تر است. در روایت فوق پیامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) بین اهل مدینه چنین قضاوتی کرد که اضافه آن آب ممنوع نشود و آن شخص اجازه بدهد که دیگران نیز مصرف کنند و دلیل این حکم را لاضرر و لاضرار می‌داند.

 

روایت چهارم: محمد بن يحيى، عن محمد بن الحسين، عن محمد بن عبد الله بن هلال، عن عقبة بن خالد، عن أبي عبد الله (عليه السلام) قال: قضى رسول الله (صلى الله عليه وآله) بالشفعة بين الشركاء في الأرضين والمساكن وقال: لا ضرر و لا ضرار وقال إذا رفت الارف وحدت الحدود فلا شفعة. (الکافی، ج۵، باب الشفعه، ص۲۸۰، ح۴)

 

روایت پنجم: رُوِّينَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (علیه السلام): «أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ جِدَارٍ لِرَجُلٍ وَ هُوَ سُتْرَةٌ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ جَارِهِ سَقَطَ فَامْتَنَعَ عَنْ بِنَائِهِ قَالَ لَيْسَ يُجْبَرُ عَلَى ذَلِكَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ وَجَبَ ذَلِكَ لِصَاحِبِ الدَّارِ الْأُخْرَى بِحَقٍّ أَوْ بِشَرْطٍ فِي أَصْلِ الْمِلْكِ وَ لَكِنْ يُقَالُ لِصَاحِبِ الْمَنْزِلِ اسْتُرْ عَلَى نَفْسِكَ فِي حَقِّكَ إِنْ شِئْتَ قِيلَ لَهُ فَإِنْ كَانَ الْجِدَارُ لَمْ يَسْقُطْ وَ لَكِنَّهُ هَدَمَهُ أَوْ أَرَادَ هَدْمَهُ إِضْرَاراً بِجَارِهِ لِغَيْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَى هَدْمِهِ قَالَ لَا يُتْرَكُ وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وآله) قَالَ لَا ضَرَرَ وَ لَا إِضْرَارَ فَإِنْ هَدَمَهُ كُلِّفَ أَنْ يَبْنِيَهُ‌». (دعائم الاسلام، ج۲، ص۵۰۴، ح۱۸۰۵).

 

بر طبق این روایت کسی حق ندارد به نحوی در زمین خودش تصرف کند که منجر به از بین رفتن دیوار همسایه شود؛ زیرا لاضرر و لاضرار فی‌الإسلام.

به دلیل تواتر و شهرت این روایات از بررسی سندی صرف‌نظر می‌کنیم، هر چند در میان آنان روایات صحیحه و موثقه نیز است.