بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

جلسه چهارم درس خارج فقه استاد فاطمی حفظه الله

تاریخ: شنبه ۲۲ شهریور سال ۱۳۹۹

[کلاس غیرحضوری]

درس خارج فقه:

بررسی معنی قاعده لاضرر در اقوال فقهای شیعه

تقریر: سجاد آذریان

بررسی معنی لاضرر در اقوال فقهای شیعه

مهم‌ترین عبارتی که در روایات از آن مفاد قاعده لا ضرر استفاده می‌شود جمله «لاضرر و لاضرار» است. الفاظی که در این عبارت ذکر شده است «ضرر» و «ضرار» و «لا» است. در ادامه بررسی معنای آن‌ها می‌پردازیم.

• ضرر:

برخی از اهل لغت آن را امر وجودی و ضدنفع و سود دانسته‌اند و برخی آن را امری عدمی و نسبت آن را با نفع، ملکه و عدم می‌دانند. بنابراین ضرر عدم النفع در چیزی که شأنیت نفع را دارد است.

استاد ^{حفظه الله}: به نظر می‌رسد تقابل تضاد است و لذا ضرر امری وجودی است. زیرا اگر تقابل ملکه و عدم باشد، در امری که شأنیت ملکه را دارد، تقابل برمی‌گردد به تقابل نقیضین و نقیضین نیز قابل ارتفاع نیستند، در حالی که ما می‌توانیم در موضوعی که هم قابلیت نفع دارد و هم ضرر، فرضی را تصور کنیم که نه نفع باشد و نه ضرر مانند: فروش یک کالا به رأس المال که نه فرد از فروش آن نفع می‌برد و نه ضرر.

صحاح آن را خلاف النفع معنا کرده و قاموس آن را ضد النفع و سوء الحال معنا کرده است. از نهایه و مجمع‌البحرین نقل شده است که ضرر به معنای نقص فی‌ الحق است. مصباح آن را فعل المکروه بأحد و نقص فی الاعیان، راغب اصفهانی آن را سوء الحال معنا کرده‌اند.

می‌توان گفت ضرر از نظر عرف معنای روشنی دارد و نیازی به کند و کاو نظریات اهل لغت نیست و توجه به آن‌ها باعث ابهام بیشتر در بحث می‌شود؛ لذا همان معنای عرفی را مورد توجه قرار می‌دهیم. در عرف معنای ضرر از دست دادن آن‌چه از مواهب طبیعت است از نفس و مال و عرض.

• ضرار:
• مصدر باب مفاعله است. محقق بجنوردی (ره) می‌فرماید: اگر از باب مفاعله باشد باید ضرر طرفینی باشد، یعنی ضرر بر غیر در مقابل ضرری که از غیر دیده است.

استاد ^{حفظه الله}: اگر این سخن درست باشد در شأن نزول روایات این قاعده، ضرر طرفینی نبوده است. در باب مفاعله ضروری نیست که هردو طرف فاعل ضرر باشند و ممکن است ضرر را یک نفر برساند که در این‌صورت یکی فاعل ضرر و دیگری مفعول ضرر است. فرقش باب مفاعله با باب تفاعل در آن است که در باب تفاعل هر دو فاعل هستند؛ در حالی که در باب مفاعله می‌تواند یکی فاعل و دیگری مفعول می‌باشد؛ بنابراین اشکالی در بحث پیش نمی‌آید و در روایات اگر ضرار آمده به معنای ضرر طرفینی نیست. آن‌چه گفتیم از آیات قرآن نیز استفاده می‌شود: «إِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ» (نساء/۴۲) در این آیه خدعه طرفینی نیست؛ بلکه از سوی منافقین نسبت به خداوند است.

• برخی احتمال داده‌اند که ضرار اسم به معنای ضرر باشد. بنابراین در لاضرر و لاضرار، کلمه ضرار تکرار همان ضرر خواهد بود.

استاد ^{حفظه الله}: این تکرار لغو و بدون فایده و خلاف ظاهر کلمه است؛ زیرا کلمه ضرار ظهور دارد در این‌که از باب مفاعله باشد.

• لا:

لا در این‌جا برای نفی جنس است؛ خصوصاً اگر پس از آن نکره باشد. بنابراین نفی حقیقی می‌کند مگر این‌که قرینه داشته باشیم که نفی داعی منظور باشد.

• لاضرر و لاضرار

در معنای این عبارت چهار قول وجود دارد:

• مرحوم شیخ‌الشریعه اصفهانی: این عبارت نهی می‌کند از ایجاد ضرر به خود یا به غیر. اگر چنین باشد لاضرر و لاضرار شبیه این آیه می‌شود: «فَلَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ وَ لَا جِدَالَ فىِ الْحَجّ‏» (بقره/۱۹۷). بنابراین لا، لای نهی است. هرچند کلام ظهور در نفی دارد، ولی در آن نهی اراده شده است و حرمت را می‌خواهد برسانید.