سید احمد فاطمی

جلسه ۲۱ درس خارج فقه استاد فاطمی ۱۵ مهر ۱۳۹۹

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

جلسه ۲۱ درس خارج فقه استاد فاطمی حفظه الله

تاریخ: سه شنبه ۱۵ مهر سال ۱۳۹۹

[کلاس غیرحضوری]

درس خارج فقه:

ادامه بررسی تنبیهات قاعده لاضرر:

دررفع حکم ضرری، آیا فرقی بین ضرر واقعی و تخیلی وجود دارد یا نه؟

 

تقریر: حسن جودی حاجی محمودلو

فرع: در فرضی که شخص معتقد است آب برای او ضرر دارد در حالیکه در واقع مضرّ نیست. اگر وضو بگیرد، وضوی او چه حکمی خواهد داشت؟

جمع کثیری از فقها: چنین وضویی باطل است.

دلیل مرحوم نائینی: این شخص مامور به تیمم کردن است و تمکن از استعمال آب ندارد. لذا وضویی که گرفته است باطل می باشد.

دلیل مرحوم حکیم: این شخص در این مورد نمی تواند قصد قربت کند.

اشکال بر دلیل اول: صرف تخیل ضرر، شخص را غیر متمکن از استعمال آب نمی کند. زیرا شخص واقعا متمکن از آب است هرچند تخیل عدم تمکن دارد.

استاد حفظه اللّه: هرچند شخص تخیل عدم تمکن دارد ولی شرع بر اساس همین مسائل ظاهری پیاده می شود. پس وقتی اعتقاد به مضرّ بودن آب دارد، شرعا استعمال آب ممنوع می شود.

اشکال آقای مکارم حفظه اللّه بر دلیل دوم: اتفاقا، عوام الناس در اینگونه موارد قصد قربت می کنند. نهایت چیزی که در اینجا می توان گفت این است که تجری کرده است و تجری مانع از قصد قربت نیست.

استاد حفظه اللّه: این شخصی که می خواهد وضو بگیرد چگونه می خواهد با وضویی که خداوند از او نخواسته و او به این مطلب علم دارد، قصد قربت کند؟!

این دو اشکال را آقای مکارم حفظه الله وارد کرده اند و به نظر می آید که هیچ یک از این دو اشکال وارد نیست. لذا بیان مرحوم نائینی و مرحوم حکیم، بیان متینی است. پس علی القاعده چنین وضوی ضرری باطل خواهد بود.

تنبیه دوازدهم

آیا قاعده لاضرر فقط شامل امور وجودی است یا امور عدمی را نیز شامل می شود؟

به عبارتی در صورتی که عدم حکم مشتمل بر ضرر باشد آیا قاعده لا ضرر چنین حکم عدمی را رفع می کند؟ برای مثال زید بنائی است که به ازای کار روزانه یکصد هزار تومان اجرت می گیرد. اگر کسی ظالمانه زید را ده روز حبس کند و باعث شود که اجرتی به اندازه ۱۰ روز، از او فوت شود، آیا می توان با قاعده لا ضرر، عدم ضمان را رفع کرد تا حکم به ضامن بودن ظالم شود؟

استاد حفظه اللّه: حق این است که بین امور وجودی و عدمی فرقی نیست و قاعده لا ضرر شامل هر دو قسم می شود.

دلیل اول: امر عدمی در نهایت به امر وجودی منتهی می شود. در مثال مذکور که ظالم بنائی را ده روز محبوس کرد اگر نسبت به ظالم عدم ضمان باشد معنای آن این است که ظالم برئ الذمه است. برائت ذمه در امور وضعی مانند اباحه در امور تکلیفی است. پس همانطور که اباحه از امور وجودی است، حکم شارع به برائت ذمه نیز حکم وضعی وجودی است. در نتیجه شارع در ما نحن فیه به عدم ضمان ظالم که همان برائت ذمه است حکم نخواهد کرد. بنابراین قاعده لا ضرر شامل امور عدمی نیز می شود.

دلیل دوم: قاعده لا ضرر، ضررهایی که استناد به شارع دارند را رفع کرده است. لذا اگر در مواردی از عدم جعل حکم، کسی متضرر شود این ضرر به شارع استناد می یابد در حالیکه قاعده لا ضرر هرگونه استناد حکم ضرری به شارع را نفی کرده است چه ضرر وجودی باشد و چه ضرر عدمی.