بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

جلسه ۲۲ درس خارج فقه استاد فاطمی حفظه الله

تاریخ: چهارشنبه ۱۶ مهر سال ۱۳۹۹

[کلاس غیرحضوری]

درس خارج فقه:

ادامه بررسی تنبیهات قاعده لاضرر

تقریر: حسن جودی حاجی محمودلو

تنبیه دوازدهم

مرحوم شیخ در ملحقات مکاسب تنبیهی را ذکر می کنند که:

مقتضای قاعده این است که اضرار به غیر برای دفع ضرر از خود جائز نمی باشد. برای مثال ظالمی به زید می گوید که باید فلان مبلغ را به من بدهی. در این فرض زید حق ندارد کاری کند که ضرر را از خود متوجه عمرو کند. مثال دیگر اینکه اگر سیل به سمت خانه زید بیاید، زید نمی تواند با تغییر مسیر سیل به سمت خانه عمرو، ضرر سیل را از خود دفع کند.

عکس مطلب نیز این می شود که تحمل ضرر برای دفع ضرر از غیر واجب نیست. برای مثال ظالمی عمرو را تهدید به پرداخت مال می کند. در این جا بر زید واجب نیست که ضرر را به سوی خود منصرف کند تا این ضرر از عمرو دفع شود.

ایشان می فرمایند: در مقام اکراه یا در مقام تقیه اضرار به غیر جائز می شود.

برای مثال ظالمی زید را تهدید کند که اگر این وجه را از عمرو برای من نگیری باید از مال خود بپردازی. در اینجا تحمل ضرر بر زید واجب نیست.

مثال دیگر از مرحوم شیخ: در صورت اکراه از سوی جائر، اضرار به غیر جائز است. برای مثال حاکم ظالمی به اکراه زید را وادار به پذیرش مسئولیت امور مالیاتی می کند و چنانچه زید مسئول مالیات شود باید برای حکومت از بازاری ها و… اخذ مالیات کند که منجر به رساندن ضرر به آنها خواهد شد. در این مورد زید می تواند آن مسئولیت را بپذیرد زیرا زید ملزم به تحمل ضرر برای دفع ضرر از دیگران نیست. وگرنه مساله حرجی می شود که قاعده نفی حرج نیز در اینجا جاری می شود.

خلاصه: چند مطلب باید در این جا تفکیک شود:

مطلب اول: اضرار به غیر برای دفع ضرر از خود جائز نمی باشد.

مطلب دوم: تحمل ضرر برای دفع ضرر از غیر واجب نیست. (البته در این مطلب می توان بدون قاعده لا ضرر و با استفاده از جریان برائت این مدعی را ثابت کرد زیرا زید نسبت به دفع ضرر از عمرو، بریء الذمه است و تحمل ضرر بر او واجب نیست)

مطلب سوم: دو ضرر در رابطه با دو شخص مطرح باشد.

البته مرحوم شیخ انصاری تمام این سه مطلب را در یک عبارت کوتاه جمع کرده است. البته هرچند حکم آن ها روشن است اما باید این مطالب از هم تفکیک می شد.

اشکال مرحوم نائینی به نحوه طرح بحث: بهتر بود مرحوم شیخ انصاری مساله تعارض ضررین را در یک عنوان مستقل مطرح می فرمود و مساله اضرار به غیر مثل ولایت از قبل جائر را در عنوان دیگری مطرح می کرد.

جواب: اگر به عبارات مرحوم شیخ توجه کنیم ایشان این مورد را در ملحقاتی که در قاعده لا ضرر دارد از هم جدا کرده است.

استاد ^{حفظه الله}: مرحوم شیخ فرمودند که در صورت اکراه از سوی جائر، اضرار به غیر جائز است. اما آیا به طور مطلق می توان این مساله را پذیرفت که به صرف تهدید جائر، اضرار به غیر جائز باشد. و بگوییم اصل و سبب، اراده مکرِه است و ما صرفا مباشر هستیم و به همین خاطر معذوریم؟!