الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
جلسه ۸۲ درس خارج اصول استاد فاطمی حفظه الله
تاریخ: یکشنبه ۱۹ بهمن سال ۱۳۹۹
[کلاس غیرحضوری]
تهیه و تنظیم: محمد صالح قفائی
جلسه ۸۲ درس خارج اصول (۱۹/۱۱/۹۹)
مفهوم حصر:
چند چیز میتواند مفید حصر باشد که بعضی کلمه هستند و بعضی هیئت جمله:
اولین بحث: آیا اگر از جملهٔ منفی استثناء کنیم، اثبات خواهد شد و اگر از جملهٔ مثبت استثناء کنیم، نفی خواهد شد یا اینکه نفی و اثبات از قرائن خارجیه فهمیده میشود؟
برای روشن شدن بحث، باید اقسام الّا را بیان کنیم:
حال در جواب به سؤال باید گفت که تقریباً اتفاق وجود دارد که اگر از جملهٔ منفی استثناء کنیم، اثبات خواهد شد یا اگر از جملهٔ مثبت استثناء کنیم، نفی خواهد شد. مثلاً «جاء القوم الّا زید» که یعنی زید نیامد و در اینجا مثبت تبدیل به منفی میشود یا مثلاً «ما جاء القوم الّا زید» که یعنی زید آمد و در اینجا منفی، تبدیل به مثبت شده است. [۲]
ابوحنیفه این مطلب را قبول ندارد و مرحوم شیخ میفرماید: چون به نظر او نهایت چیزی که از استثناء فهمیده میشود این است که مستثنی داخل در آن حکم ما قبل خود نیست؛ ولی اما حکم واقعی آن چیست، معلوم نیست. یعنی متکلم با گفتن «جاء القوم الّا زید» میخواهد بگوید که از زید خبر نمیدهد ولی اینکه در واقع حکم آن چیست، ممکن است که حکم آن، همان حکم قبلی باشد یا آن حکم قبلی نباشد و حکم دیگری باشد.
اینکه چرا ابوحنیفه چنین چیزی میگوید، چون جملاتی داریم که اگر بخواهیم استثناء از نفی را اثبات بگیریم، معنا غلط میشود. مثلاً در «لا صلوة الّا بطهور» یا «لا صلاة الّا بفاتحةالکتاب» در اینجا اگر استثناء از نفی اثبات باشد، معنا چنین میشود که نمازی نیست مگر طهور، یعنی نماز، طهور است یا نمازی نیست مگر فاتحة الکتاب که یعنی فقط فاتحة الکتاب نماز است و چنین معانی، غلط است.
رد ابوحنیفه: متبادر از الّا و لغتهایی که مترادف با الّا است، اگر بعد از نفی واقع شود، مفید اثبات است و اگر بعد از اثبات واقع شود، مفید نفی است. مثلاً اگر گفته شود که «از گروه فلاسفه نیامد الّا زید» معنای آن این است که زید آمده است. یا مثلاً اگر گفته شود «فلاسفه همه آمدند الّا زید» معنای آن این است که زید نیامده است.
در مورد آن مواردی که گفته شد معنا غلط میشود هم باید گفت که نماز همراه با سایر اجزاء و شرایط و طهارت میشود نماز؛ یعنی اگر اجزاء و شرایط دیگر فراهم باشد، باید طهارت هم حاصل شود تا نماز صحیح باشد نه اینکه هیچ شرایطی نباشد بهجز طهارت و به آن طهارت بگوئیم نماز و لذا شارع گفته «بطهور» نه «طهور».
ظاهر کلمات اصولیون این است که ادات حصر که در اینجا الّا باشد، محل نزاع است ولی خطیب قزوینی میگوید که جملهٔ استثنائیه دلالت بر حصر میکند.
دو چیز دلالت میکند بر اینکه الّا دلالت بر حصر میکند:
نکته: دلالت بر توحید در اینجا نمیتواند بهخاطر قرینه باشد، چون چنین دلیلی وجود ندارد و در روایات داریم که بالاترین فضیلت، در این کلمه وجود دارد.
سومین بحث: اگر الّا دلالت بر حصر کند، این دلالت منطوقیه است یا مفهومیه؟
______________
[۱] سوره بقره، آیه ۲۴۹
[۲] مطارح الانظار، ص ۱۸۷ (…و منها الاستثناء و هو من النفي يفيد إثبات الحكم للمستثنى كقولك ما جاءني أحد إلا زيد و من الإثبات يفيد انتفاء الحكم له كقولك جاءني القوم إلاّ زيد و لم نعثر على حكاية خلاف في الحكمين إلا من أبي حنيفة حيث إنه ذهب فيما حكي إلى عدم الإفادة و المعقول من كلامه أن يقال إن المستفاد من قولك ما جاءني إلا زيد ليس إلاّ عدم دخول زيد في الحكم المذكور و أما حكمه فيحتمل أن يكون موافقا أو مخالفا إلا أن شيئا منهما غير مستفاد من الكلام المذكور فغاية ما يفيده الاستثناء خروج المستثنى عن كونه مخبرا عنه بالنفي و الإثبات و احتج بمثل قوله لا صلاة إلا بطهور فإنه على تقدير عدمه يلزم أن يكون الطهارة المقرونة مع فقد الشرائط صلاة…)