بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
جلسه ۲۵ درس خارج فقه استاد فاطمی حفظه الله
تاریخ: سه شنبه ۲۹ مهر سال ۱۳۹۹
[کلاس غیرحضوری]
درس خارج فقه:
بررسي روایات مستفیضه بعنوان مدرک قاعده نفی عسر و حرج و ادعای اجماع (اجماع مدرکی)
تقریر: حسن جودی حاجی محمودلو
روایت دوم: مَا أَخْبَرَنِي بِهِ الشَّيْخُ أَيَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجُنُبِ يَجْعَلُ الرَّكْوَةَ[۱] أَوِ التَّوْرَ[۲] فَيُدْخِلُ إِصْبَعَهُ فِيهِ قَالَ إِنْ كَانَتْ يَدُهُ قَذِرَةً فَأَهْرَقَهُ وَ إِنْ كَانَ لَمْ يُصِبْهَا قَذَرٌ فَلْيَغْتَسِلْ مِنْهُ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ[۳].
شخصی جنب است و انگشتش را از سوراخی که در ظرف آب هست داخل ظرف می کند. حضرت فرمود: اگر دست نجس باشد باید آب را دور بریزی ولی اگر دست او نجس نباشد می تواند غسل کند هذا ما قال الله تعالی ما جعل علیکم فی الدین من حرج.
روایت سوم: رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مُيَسِّرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ الْجُنُبِ يَنْتَهِي إِلَى الْمَاءِ الْقَلِيلِ فِي الطَّرِيقِ وَ يُرِيدُ أَنْ يَغْتَسِلَ مِنْهُ وَ لَيْسَ مَعَهُ إِنَاءٌ يَغْتَرِفُ بِهِ وَ يَدَاهُ قَذِرَتَانِ قَالَ يَضَعُ يَدَهُ وَ يَتَوَضَّأُ وَ يَغْتَسِلُ هَذَا مِمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ[۴].
درباره ی مرد جنبی که در راه به آب قلیلی می رسد و می خواهد غسل کند اما ظرفی ندارد که به وسیله آن آب بردارد و هر دوست او نجس می باشد سوال کردم که چگونه باید غسل کند حضرت فرمود دستش را به آب می زند، وضو می گیرد و غسل می کند…. زیرا خداوند در دین هیچ حرجی قرار نداده است.
حاشیه بزرگان: یعنی آب را از آن محل با دست خود بر می دارد بدون آنکه خود دست را وارد آب کند اما اگر خود دست را وارد آب کند، آب نجس می شود.
یا می توان گفت این آب کرّ بوده ولی عرفا با آن معامله قلیل می کردند که در این صورت با رسیدن دست به این آب مشکلی پیش نمی آید زیرا صرف ملاقات مطهِر است.
و یا می توان گفت «یداه قذرتان» را حمل بر کثیفی دست می کنیم نه نجاست آن.
و مراد از وضو، شستن دست می باشد زیرا برای جنب غسل کافی بوده و وضو استحبابی ندارد.
این احتمالات ضعیف هستند.
استاد حفظه اللّه: روایت اجمال دارد و به همین سادگی نمی توان چنین تحمیلاتی بر روایت بیان کرد.
در روایت دوم چنانچه سوراخی که در ظرف آب است در طرف پایین ظرف باشد شاید مشکل نجاست آب قلیل را حل کند زیرا همان مقداری که اصابت کرده نجس می شود و نجاست به طرف بالای ظرف سرایت نمی کند.
روایت چهارم: الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا نُسَافِرُ فَرُبَّمَا بُلِينَا بِالْغَدِيرِ مِنَ الْمَطَرِ يَكُونُ إِلَى جَانِبِ الْقَرْيَةِ فَيَكُونُ فِيهِ الْعَذِرَةُ وَ يَبُولُ فِيهِ الصَّبِيُّ وَ تَبُولُ فِيهِ الدَّابَّةُ وَ تَرُوثُ فَقَالَ إِنْ عَرَضَ فِي قَلْبِكَ مِنْهُ شَيْءٌ فَقُلْ هَكَذَا يَعْنِي افْرِجِ الْمَاءَ بِيَدِكَ ثُمَّ تَوَضَّأْ فَإِنَّ الدِّينَ لَيْسَ بِمُضَيَّقٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ- ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ[۵].
در راه سفر به غدیری (برکه ای که در آن آب باران جمع شده باشد) می رسیم. از آنجا که این برکه در کنار روستا می باشد ممکن است مدفوع حیوان یا انسان و یا بول صبی یا حیوانات در آن قرار گرفته باشد. حضرت فرمود: اگر بر قلب تو چیزی از آن عارض شد دست خود را به آب بزن تا جابجا شود و سپس وضو بگیر زیرا دین اسلام سخت گیری ندارد و خداوند در این دین هیچ حرجی برای شما قرار نداده است.
روایت پنجم: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِي الْجُنُبِ يَغْتَسِلُ فَيَقْطُرُ الْمَاءُ عَنْ جَسَدِهِ فِي الْإِنَاءِ وَ يَنْتَضِحُ الْمَاءُ مِنَ الْأَرْضِ فَيَصِيرُ فِي الْإِنَاءِ إِنَّهُ لَا بَأْسَ بِهَذَا كُلِّهِ[۶].
از امام علیه السلام درباره مرد جنبی پرسیدم که غسل می کند در حالیکه آب را نضح می کند. یعنی قطراتی از آب غسل در ظرفی که از آن آب برمی دارد و غسل می کند، می ریزد. که حضرت فرمودند لا باس یعنی خیلی وسواس نداشته باشید و سخت گیری نکنید.
روایت ششم: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِي اكْتُبْ فَأَمْلَى عَلَيَّ إِنَّ مِنْ قَوْلِنَا إِنَّ اللَّهَ يَحْتَجُّ عَلَى الْعِبَادِ بِمَا آتَاهُمْ وَ عَرَّفَهُمْ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَيْهِمْ رَسُولًا وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِمُ الْكِتَابَ فَأَمَرَ فِيهِ وَ نَهَى أَمَرَ فِيهِ بِالصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ فَنَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الصَّلَاةِ فَقَالَ أَنَا أُنِيمُكَ وَ أَنَا أُوقِظُكَ فَإِذَا قُمْتَ فَصَلِّ لِيَعْلَمُوا إِذَا أَصَابَهُمْ ذَلِكَ كَيْفَ يَصْنَعُونَ لَيْسَ كَمَا يَقُولُونَ إِذَا نَامَ عَنْهَا هَلَكَ وَ كَذَلِكَ الصِّيَامُ أَنَا أُمْرِضُكَ وَ أَنَا أُصِحُّكَ فَإِذَا شَفَيْتُكَ فَاقْضِهِ- ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ كَذَلِكَ إِذَا نَظَرْتَ فِي جَمِيعِ الْأَشْيَاءِ لَمْ تَجِدْ أَحَداً فِي ضِيقٍ وَ لَمْ تَجِدْ أَحَداً إِلَّا وَ لِلَّهِ عَلَيْهِ الْحُجَّةُ وَ لِلَّهِ فِيهِ الْمَشِيئَةُ وَ لَا أَقُولُ إِنَّهُمْ مَا شَاءُوا صَنَعُوا ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ يَهْدِي وَ يُضِلُّ وَ قَالَ وَ مَا أُمِرُوا إِلَّا بِدُونِ سَعَتِهِمْ وَ كُلُّ شَيْءٍ أُمِرَ النَّاسُ بِهِ فَهُمْ يَسَعُونَ لَهُ وَ كُلُّ شَيْءٍ لَا يَسَعُونَ لَهُ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُمْ وَ لَكِنَّ النَّاسَ لَا خَيْرَ فِيهِمْ ثُمَّ تَلَا ع لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ فَوُضِعَ عَنْهُمْ- ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ- وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قَالَ فَوُضِعَ عَنْهُمْ لِأَنَّهُمْ لَا يَجِدُونَ[۷].
مردم در انجام دادن هر چیزی که به آن امر شده اند در سعه و وسعت می باشند اما اگر چیزی در سعه و توان مردم نباشد از آنها برداشته شده است.
روایت هفتم: وَ سَأَلَ سُلَيْمَانُ بْنُ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيُ[۸] الْعَبْدَ الصَّالِحَ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَأْتِي السُّوقَ فَيَشْتَرِي جُبَّةَ فِرَاءٍ لَا يَدْرِي أَ ذَكِيَّةٌ هِيَ أَمْ غَيْرُ ذَكِيَّةٍ أَ يُصَلِّي فِيهَا فَقَالَ نَعَمْ لَيْسَ عَلَيْكُمُ الْمَسْأَلَةُ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام كَانَ يَقُولُ إِنَّ الْخَوَارِجَ ضَيَّقُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِجَهَالَتِهِمْ إِنَّ الدِّينَ أَوْسَعُ مِنْ ذَلِك[۹].
خوارج با جهالت هایی که داشتند خود را با برخی مستحبات و مکروهات، در تنگنا و گرفتاری قرار دادند در حالیکه دین خداوند وسیع تر و آسان تر از این است.
روایت هشتم: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَتِ امْرَأَةُ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عُثْمَانَ يَصُومُ النَّهَارَ وَ يَقُومُ اللَّيْلَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُغْضَباً يَحْمِلُ نَعْلَيْهِ حَتَّى جَاءَ إِلَى عُثْمَانَ فَوَجَدَهُ يُصَلِّي فَانْصَرَفَ عُثْمَانُ حِينَ رَأَى رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ يَا عُثْمَانُ لَمْ يُرْسِلْنِي اللَّهُ تَعَالَى بِالرَّهْبَانِيَّةِ وَ لَكِنْ بَعَثَنِي بِالْحَنِيفِيَّةِ السَّهْلَةِ السَّمْحَةِ أَصُومُ وَ أُصَلِّي وَ أَلْمِسُ أَهْلِي فَمَنْ أَحَبَّ فِطْرَتِي فَلْيَسْتَنَّ بِسُنَّتِي وَ مِنْ سُنَّتِيَ النِّكَاحُ[۱۰].[۱۱]
با توجه به آیات و روایات فراوان، مدرک معتبری برای قاعده لا حرج داریم؛ اما نسبت به اجماع باید گفت که اجماع در این مورد حتی اگر کاشف از قول معصوم علیه السلام باشد نزد ما حجیت ندارد زیرا اجماع مدرکی اعتباری ندارد.
______________
[۱] الركوة: اناء صغير من جلد يشرب فيه الماء.
[۲]و التور: قال الازهري اناء معروف.
[۳] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ ج۱ ؛ ص۲۲۹ حدیث ۴۴
[۴] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ ج۱ ؛ ص۱۴۹
[۵] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ ج۱ ؛ ص۴۱۷ حدیث ۱۳۱۶
[۶] الكافي (ط – الإسلامية) ؛ ج۳ ؛ ص۱۳ حدیث ۶
[۷] الكافي (ط – الإسلامية) ؛ ج۱ ؛ ص۱۶۴ حدیث ۴
[۸] هو من أولاد جعفر الطيار ثقة جليل القدر و الطريق إليه صحيح كما في(صه).
[۹] من لا يحضره الفقيه ؛ ج۱ ؛ ص۲۵۷ حدیث ۷۹۱
[۱۰] قال في النهاية: الرهبانية هي من رهبنة النصارى و أصلها من الرهبة الخوف كانوا يترهبون بالتخلى من اشغال الدنيا و ترك ملاذّها و الزهد فيها و العزلة عن أهلها و تعمد مشاقها حتّى ان منهم من كان« بقية الحاشية في الصفحة الآتية» بقية الحاشية من الصفحة الماضية» يخصى نفسه و يضع السلسلة في عنقه و غير ذلك من أنواع التعذيب فنفاها النبيّ صلّى اللّه عليه و آله عن الإسلام و نهى المسلمين عنها.
[۱۱] الكافي (ط – الإسلامية) ؛ ج۵ ؛ ص۴۹۴ حدیث ۱
