بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین
جلسه ۴۵ درس خارج فقه استاد فاطمی حفظه الله
تاریخ: سه شنبه ۲۷ آبان سال ۱۳۹۹
[کلاس غیرحضوری]
درس خارج فقه:
🔸 قاعده تقیه
🔸 لغت تقیه و معنی آن
🔸 مدرک آن در کتاب، سنت، عقل، اجماع و غیره
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
تقریر خارج فقه استاد فاطمی حفظه اللّه
تقریر کننده: حسن جودی حاجی محمودلو
جلسه ۴۵ ۲۷/۸/۹۹
قاعده تقیه
معنای کلمه تقیه
اگر تقیه اسم مصدر باشد. یا از تقی یتقی خواهد بود و یا از اتقی یتّقی؛ برخی احتمال داده اند که مصدر مزید فیه بوده و از اتّقی یتّقی اخذ شده است که دو مصدر دارد اتّقاءً و تقیّهً. و برخی دیگر احتمال داده اند مصدر مجرد از تقی یتقی باشد.( تقی یتقی، لفیف مفروق[۱] است که واو تبدیل به تاء شده است).
معنای تقیه خواه اسم مصدر باشد یا مصدر، عبارت است از اینکه شخص زبانی یا عملی با دیگری اظهار موافقت کند برای اینکه از شر احتمالی یا ضرر جانی و… احتمالی او در امان باشد. برای مثال سخنی را که حرام است برای موافقت با او می گوید.
حکم تکلیفی تقیه
بدون شک تقیه جائز است بلکه در برخی از زمان ها تقیه واجب است و این از یقینیات مذهب شیعه است.
دلیل بر تقیه
کتاب:
۱- سوره آل عمران آیه ۲۸؛ لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلىَ اللَّهِ الْمَصِير؛
مومنان حق ندارند کافران را به دوستی برگزیند چرا که هر مومنی که چنین کاری یکند ارتباط او با خدا قطع می شود مگر اینکه ضرورت زندگی اقتضای این امر را داشته باشد که شخص تقیه کند. البته خداوند شما را از این که او را فریب دهید بر حذر می دارد زیرا خداوند بر قلب های شما و نیات شما آگاه است.
۲- سوره نحل آیه ۱۰۶؛ مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ؛
کسی که بعد از ایمان آوردن کفر بورزد بی دین شده و تمام اعمال صالح او نابود می شود مگر کسی که تحت فشار ظلم و ستم کفار قرار گرفته و با اکراه اظهار به کفر کند اما در قلب خود کاملا اعتماد و اطمینان به خداوند داشته باشد. در این صورت می تواند چنین کاری را بکند.
در مجموع آیات فراوانی در رابطه با تقیه داریم. البته در برخی از آیات کلمه تقیه استعمال نشده است ولی در روایات صحیح که در شان نزول و تفسیر این آیات وارد شده است آنها را بر تقیه کردن تطبیق نموده اند.
روایات:
به تعبیر برخی از بزرگان روایات فوق حدّ استفاضه است بلکه ادعای تواتر معنوی نیز بعید نیست. مرحوم حلی [۲] در کتاب وسائل الشیعه در حدود ۵۰ صفحه روایاتی را ذکر کرده اند که دلالت بر تقیه یا مضمون تقیه دارد.
روایت اول[۳]: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا قَالَ بِمَا صَبَرُوا عَلَى التَّقِيَّةِ- وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ[۴] قَالَ الْحَسَنَةُ التَّقِيَّةُ وَ السَّيِّئَةُ الْإِذَاعَةُ.
امام صادق علیه السلام می فرمایند منظور از صبری که بخاطر آن دو برابر پاداش داده می شوند صبری است که بر تقیه کردند درباره اینکه سیئه را با حسنه دفع می کنند فرمود منظور از حسنه، تقیه کردن است و منظور از سیئه، ترک تقیه است.
روایت دوم[۵]: ۲- ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عُمَرَ الْأَعْجَمِيِّ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا أَبَا عُمَرَ إِنَّ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الدِّينِ فِي التَّقِيَّةِ وَ لَا دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ و…
ابو عمر می گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود ۹/۰ دین تقیه کردن است و کسی که تقیه نمی کند دین ندارد البته در جایی که وظیفه تقیه کردن است.
روایت سوم[۶]: عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْقِيَامِ لِلْوُلَاةِ فَقَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع التَّقِيَّةُ مِنْ دِينِي وَ دِينِ آبَائِي وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ.
روایت چهارم[۷]: عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَبِي ع يَقُولُ وَ أَيُّ شَيْءٍ أَقَرُّ لِعَيْنِي مِنَ التَّقِيَّةِ إِنَّ التَّقِيَّةَ جُنَّةُ الْمُؤْمِنِ.
هیچ چیزی مانند تقیه مایه روشنی چشم من نیست. تقیه مومن را از بلا و حرکت غیر منطقیِ توجیه نشده حفظ می کند.
روایت پنجم[۸]: أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ التَّقِيَّةُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ وَ التَّقِيَّةُ حِرْزُ الْمُؤْمِنِ وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَقَعُ إِلَيْهِ الْحَدِيثُ مِنْ حَدِيثِنَا فَيَدِينُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ فَيَكُونُ لَهُ عِزّاً فِي الدُّنْيَا وَ نُوراً فِي الْآخِرَةِ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَقَعُ إِلَيْهِ الْحَدِيثُ مِنْ حَدِيثِنَا فَيُذِيعُهُ فَيَكُونُ لَهُ ذُلًّا فِي الدُّنْيَا وَ يَنْزِعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ النُّورَ مِنْهُ.
تقیه مومن را از هلاک شدن بیخود حفظ می کند
روایت ششم[۹]: أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ جَابِرٍ الْمَكْفُوفِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: اتَّقُوا عَلَى دِينِكُمْ فَاحْجُبُوهُ بِالتَّقِيَّةِ فَإِنَّهُ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِي النَّاسِ كَالنَّحْلِ فِي الطَّيْرِ لَوْ أَنَّ الطَّيْرَ تَعْلَمُ مَا فِي أَجْوَافِ النَّحْلِ مَا بَقِيَ مِنْهَا شَيْءٌ إِلَّا أَكَلَتْهُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ عَلِمُوا مَا فِي أَجْوَافِكُمْ أَنَّكُمْ تُحِبُّونَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَأَكَلُوكُمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَنَحَلُوكُمْ[۱۰] فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً مِنْكُمْ كَانَ عَلَى وَلَايَتِنَا.
دین خود را با تقیه حفظ کنید.
روایت هفتم[۱۱]: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ عَنْ حُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ عَنْ حَبِيبِ بْنِ بِشْرِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ لَا وَ اللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنَ التَّقِيَّةِ يَا حَبِيبُ إِنَّهُ مَنْ كَانَتْ لَهُ تَقِيَّةٌ رَفَعَهُ اللَّهُ يَا حَبِيبُ مَنْ لَمْ تَكُنْ لَهُ تَقِيَّةٌ وَضَعَهُ اللَّهُ يَا حَبِيبُ إِنَّ النَّاسَ إِنَّمَا هُمْ فِي هُدْنَةٍ[۱۲] فَلَوْ قَدْ كَانَ ذَلِكَ كَانَ هَذَا
در روی زمین چیزی محبوب تر از تقیه نیست. ای حبیب هر کس که وظیفه او تقیه باشد و تقیه کند خداوند او را بلند مرتبه می کند ولی کسی که وظیفه او تقیه باشد اما تقیه نکند خداوند او را مفتضح می کند. ای حبیب باید با نرمش و تعامل دین خود را حفظ کنید .
روایت هشتم[۱۳]: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَمْرٍو الْكِنَانِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا أَبَا عَمْرٍو أَ رَأَيْتَكَ لَوْ حَدَّثْتُكَ بِحَدِيثٍ أَوْ أَفْتَيْتُكَ بِفُتْيَا ثُمَّ جِئْتَنِي بَعْدَ ذَلِكَ فَسَأَلْتَنِي عَنْهُ فَأَخْبَرْتُكَ بِخِلَافِ مَا كُنْتُ أَخْبَرْتُكَ أَوْ أَفْتَيْتُكَ بِخِلَافِ ذَلِكَ بِأَيِّهِمَا كُنْتَ تَأْخُذُ قُلْتُ بِأَحْدَثِهِمَا وَ أَدَعُ الْآخَرَ فَقَالَ قَدْ أَصَبْتَ يَا أَبَا عَمْرٍو أَبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُعْبَدَ سِرّاً أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِكَ إِنَّهُ لَخَيْرٌ لِي وَ لَكُمْ وَ أَبَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا وَ لَكُمْ فِي دِينِهِ إِلَّا التَّقِيَّةَ.
خداوند إبا دارد مگر اینکه پنهانی عبادت شود. خداوند برای ما اهل بیت و شما شیعیان إبا دارد مگر اینکه تقیه را حفظ کنید. یعنی مجاز نیستیم آشکارا به مذهب خود عمل کنیم زیرا زمان، زمان تقیه است. کلام امام معصوم حجت است و منحصر به زمان خاصی نمی باشد بلکه ممکن است یک مومن در یک زمانی نیاز به تقیه داشته باشد که باید طبق وظیفه عمل کند.
روایت نهم[۱۴]: مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كُلَّمَا تَقَارَبَ هَذَا الْأَمْرُ[۱۵] كَانَ أَشَدَّ لِلتَّقِيَّةِ.
هر چه به زمان امام زمان نزدیک شوید تقیه لازم تر خواهد شد.
روایت دهم[۱۶]: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ: التَّقِيَّةُ تُرْسُ اللَّهِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ[۱۷]
تقیه یک سپر و حافظ جان مومنین است که بر عهده مومنین قرار داده شده است.
[۱] لفیف مفروق : فاء الفعل و لام الفعل، حرف عله است مثل وقی
[۲] وسائل الشیعه ج۱ ج ۱۱ ص ۴۶۶ از ابواب امر به معروف
[۳] کافی ج ۲ ص ۲۱۷ باب تقیه حدیث ۱ ، وسائل الشیعه ج ۱۱ ص ۴۵۹
[۴] ( ۱) القصص: ۵۴، و صدر الآية « الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ وَ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ* أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ … الآية».
[۵] کافی ج ۲ ص ۲۱۷ ح ۲ وسایل الشیعه ج ۱۱ ص۴۶۰
[۶] کافی ج ۲ ص ۲۱۹ ح ۱۲
[۷] کافی ج۲ ص۲۲۰ ح ۱۴، هم چنین در وسائل الشیعه
[۸] کافی ج ۲ ص ۲۲۱ ح ۲۳
[۹] کافی ج۲ ص ۲۱۷ ح ۵ و ایضا در وسائل الشیعه
[۱۰] ( ۱) نحله القول كمنعه: نسبه إليه. و نحل فلانا: سابه. و في بعض النسخ[ نجلوكم] بالجيم و في القاموس نجل فلانا ضربه بمقدم رجله و تناجلوا: تنازعوا.
[۱۱] کافی ج۲ ص ۲۱۷ ح ۴ وایضا در وسائل الشیعه
[۱۲] ( ۳) الهدنة: السكون و الصلح و الموادعة بين المسلمين و الكفّار و بين كل متحاربين.
[۱۳] کافی ج۲ ص ۲۱۷ ح ۷
[۱۴] کافی ج ۲ ص ۲۲۰ ح ۱۷ وسائل ج ۱۷ ص ۴۶۲
[۱۵] أي خروج القائم.
[۱۶] کافی ج۲ ص۲۲۰ ح ۱۹ و ایضا در وسائل الشیعه
[۱۷] ( ۳)« ترس اللّه» أي يمنع الخلق من عذاب اللّه أو من البلايا النازلة.
