بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

جلسه ۸۸ درس خارج اصول استاد فاطمی حفظه الله

تاریخ: سه شنبه ۲۸ بهمن سال ۱۳۹۹

[کلاس غیرحضوری]

درس خارج اصول:

🔸 بحث مفاهیم (مفهوم عدد)

🔸 بیان اقسام چهارگانه موضوع

🔸 بودن عدد درمقام ثبوت و فرق آن با مقام اثبات

تهیه و تنظیم: محمد صالح قفائی

جلسه ۸۸ درس خارج اصول (۲۸/۱۱/۹۹)

مفهوم عدد: عدد گاهی در موضوع حکم یا محمول حکم اخذ می شود و معنای مفهوم داشتن عدد این است که آن عددی که در موضوع حکم أخذ شده است، فقط حکم اختصاص به آن عدد دارد؛ نه کمتر و نه بیشتر. مثلاً اگر مولا بگوید: «شما به ۵ نفر جایزه بده» اگر عدد مفهوم داشته باشد، شما مجاز نیستید که به ۳ نفر (یعنی کمتر از ۵ نفر) یا به ۷ نفر (یعنی بیشتر از ۵ نفر) جایزه بدهید.

آیا عدد مفهوم دارد؟

الف) در مقام ثبوت و واقع: حقیقت این است که نمی توانیم بگوئیم که عدد مفهوم دارد؛ برای اینکه نقش آفرینی و دخالت عدد در حکم در مقام واقع و ثبوت، به چهار نحو قابل تصور است:

1. عدد در جانب زیاده و نقیصه، هیچگونه تأثیری ندارد و لا بشرط است. قطعاً چنین عددی، مفهوم ندارد و می شود که کمتر یا بیشتر از آن عدد باشد و حکم فرقی نکند. مثل: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ» ای پیغمبر تو بر آن مردم منافق، چه طلب مغفرت بکنی یا نکنی، اگر هفتاد مرتبه هم بر آنها از خدا آمرزش طلبی، خدا هرگز آنان را نخواهد بخشید، زیرا آنها از راه فسق و سرکشی به خدا و رسول او، کافر شدند و خدا فاسقان را هرگز هدایت نخواهد کرد. در اینجا چه هفتاد مرتبه طلب آمرزش شود چه کمتر و چه بیشتر، خدا آنها را نمی بخشد. پس عدد مفهوم ندارد و این عدد، فقط جهت مبالغه آمده است، نه حد و محدودیت بیان کردن؛ به عبارت دیگر سبعین در اینجا، لا بشرط است.
2. عدد بشرط لا است و برای این بیان شده است که کمتر یا بیشتر از آن نباشد. مثلاً گفته شده که «دو رکعت نماز صبح بخوانید» در اینجا حق نداریم کمتر یا بیشتر از دو رکعت بخوانیم؛ بلکه فقط همان دو رکعت باید اتیان شود.
3. گاهی عدد نسبت به بیشتر، لا بشرط است؛ اما نسبت به کمتر بشرط لا است. مثلاً می فرماید که «شما اندازهٔ کر را باید رعایت کنید و اگر به اندازهٔ کر (۵/۳ وجب طول و عرض و ارتفاع) نباشد، متنجس نمی شود. در اینجا ۵/۳ وجب نسبت به پائینتر، بشرط‌لا است یعنی نباید کمتر باشد و اگر کمتر باشد، آن آب متنجس می شود؛ اما بیشتر از ۵/۳ وجب بودنش، اشکالی ندارد و لا بشرط است.
4. گاهی عدد نسبت به بیشتر، بشرط لا است، اما نسبت به کمتر، لا بشرط است. مثلاً حکم شرایط و احکام حائض، می فرماید که زمانی است که این خون به ۱۰ روز برسد ولی اگر از ۱۰ روز بگذرد، معلوم می شود که حائض نیست؛ بنابراین تحقق احکام حائض بر این زن، نسبت به اضافه تر از ۱۰ روز، بشرط‌لا است اما اگر کمتر از ۱۰ روز باشد، اشکالی ندارد و نسبت به کمتر لابشرط است.

چون نقش آفرینی و دخالت عدد در حکم در مقام واقع و ثبوت، به چهار نحو قابل تصور است، نمی توان گفت که عدد مفهوم دارد؛ چون زمانی می‌توان گفت که عدد مفهوم دارد که عدد موضوعیت داشته باشد.

ب) در مقام اثبات: با توجه به آیات قرآن و آیات الاحکام که عدد مطرح شده است، می بینیم که در مقام اثبات، عدد به نوعی مفهوم دارد یا به هر دو جانب زیاده و نقیصه مفهموم دارد یا به یک جانب مفهوم دارد. پس باید موارد را بررسی کرد:

به هر دو جانب زیاده و نقیصه مفهوم دارد؛ مثلاً «الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ» یعنی باید هر یک از زنان و مردان زنا کار را به صد تازیانه مجازات و تنبیه کنید. ظاهر آیه این است که فقط ۱۰۰ تازیانه باید زده شود، نه بیشتر و نه کمتر.

یا به یک جانب مفهوم دارد؛ مثلاً « وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِيدَيْنِ من رِّجَالِكُمْ» و دو شاهد مرد به شهادت گیرید؛ یعنی آیه می خواهد بگوید که حتماً دو شاهد باید باشد، نه کمتر از دو شاهد. اما برای بیشتر از دو شاهد، محدودیتی ندارد و لا بشرط است و گاهی برعکس است مثلاً «۱۰ روز خون دیدن زن» که اگر بیشتر شد، دیگر عنوان حائض بودن منتفی می شود؛ ولی اگر کمتر باشد، عنوان حائض بودن باقی می ماند.

در جایی که نمی دانیم عدد برای بیان حد و مرز آمده و مفهوم دارد یا نه، چه باید کرد؟ ولو حکم هم منتفی شود، چون قرینه وجود ندارد، دلالت بر مفهوم نمی کند.